“Cumhuriyet Kadını” nereden çıktı?

CHP hangi kadına düşman? 

Ülkemizde kadın tarihi 1980″li yılların sonlarına kadar incelenmemiştir. Çünkü sosyal bilim alanındaki kadınlar dâhil herkes bu alanın incelenmeye değmeyecek denli “aşikâr” bir tarih olduğunu düşünüyorlardı. Atatürk ve arkadaşları, kadın haklarını Türk kadınına “vermiş” ve dolayısıyla Türk kadını bu hakları -hiç uğraşmadan- “almıştı”. Bu yazıyı okuyanların büyük çoğunluğu Türkiye “nin ilk partisinin bir kadın partisi olduğunu bilmiyor. Çünkü resmi tarihe göre ilk parti Cumhuriyet Halk Fırkası “dır. 
“Devrim tarihi içinde kadının rolü” üzerinde çalışanlar dahi 1980″lerin ortalarına değin birincil kayaklara gitmemişti. Aslında bu konular üzerine hiç düşünmemiş insanların bile dikkatini çekmesi gereken

 Latife Hanım “ın o dönemde tasavvur ettiğimiz kadın imajının tersine feminist diyebileceğimiz hal ve tavırları ve özgüveninin nereden kaynaklandığı olmalıydı. Latife Hanım tek miydi? Onun gibi kaç kadın vardı; aynı şekilde büyütülmüş, aynı (kadın) dergilerini okumuş? Peki, o dergileri bu kadınlar okuyarak büyümüştü de hangi kadınlar çıkarmıştı? Sözün kısası kadın tarihi araştırmaları 1980″li yıllarda gelişti ve Osmanlı kadın dernekleri ve Osmanlı kadın gazeteleri ve dergileri incelenmeye başlandı. Hayretle görüldü ki sadece eski harfli Türkçe kadın dergileri yoktu; imparatorluğun içindeki etnik gruplardan da kadınlar kendi dillerinde kadın dergileri çıkarmıştı. 

   
 Latife Hanım’ın içine doğup büyüdüğü ortamı yaratan kadınlar, 1895-1908 yılları arasında yanı tam 12 yıl boyunca Hanımlara Mahsus Gazete”yi çıkarmışlardı. Bu gazete ülkedeki büyük ihtimal üst sınıfların evlerine giriyor ve evdeki tüm kadınlar tarafından okunuyordu. Üstelik bu dönemden evvelki dönemde de, 1875-1895 yılları arasında da kadın dergileri çıkıyor ve bu dergilerde kadınlar yazılarını kendi imzaları ile yayınlatıyorlardı. Bu dönemlerde, günümüzde kullandığımız “kadın hareketi” yerine “hareket-i nisvan”, kadın hakları ya da feminizm yerine de “kadınlık mefkûresi” kelimeleri kullanılıyordu. Osmanlı hareket-i nisvan”ı eğer 1868-1908 arasında yani tam 40 yıl boyunca basın ve yayın hayatında bir şekilde yer almış ise bu yazılıp çizilenlerden Cumhuriyet “in kuruluş yıllarında genç ve orta yaşlarını süren Latife Hanım gibi kadınların etkilenmemiş olması imkânsızdı. Gerçekten de 1908″den Cumhuriyet “in kurulduğu 1923″e kadar yani II . Meşrutiyet ve Milli Müdafaa yıllarında yeni kuşak kadınların da katılımıyla “kadınlık mefkûresinin” yükselen bir şekilde etkisini gösterdiği görülmektedir.  
 Cumhuriyet “in kurulacağını anlayan ve bundan büyük ümitler besleyen hareket-i nisvan tam vatandaşlık hakları (siyasal, içtimai, iktisadi haklar ve siyasal güce katılım) talebiyle örgütlendi. Kadınlar Halk Fırkası (1923), ve Kadın Birliği (kuruluşu 1924) etrafında toplanan kadınlar “kadınsız bir inkılâbın” olamayacağını savunuyorlardı. Ulusun inşa sürecine kadınlar olarak katılmak istiyorlardı. Ancak tarihimizin bilinmeyen sayfalarından biri olarak hareket-i nisvan yani kadın hareketi tek parti iktidarının yönlendirmesi sonucu bastırıldı. Hareketin en önemli aktivist kadını Nezihe Muhiddin karalandı, Türk Kadınlar Birliği grubu sindirildi ve kadınlar siyasal alandan dışlandı (1). Rejim, kadın hakları yolundaki kazanımları feministlere değil, “ulu önder ve halaskar”a ve Kemalizm “e mal etti ve bu yönde “kadınlara haklarını biz verdik” söylemini yerleştirdi.  

  
  Bu söylemi benimseyen kadınların, etkinliklerini denetim altında sürdürmelerine izin verildi ve öncü kadın hakları savunucularının toplumun belleğinden silinmesi sağlandı. Bu kadınların dışlanmasına yol açan çatışmada iki taraf vardı: Bir tarafta Cumhuriyet “in erkek kurucular kuşağı (hükümet, siyasetçiler ve basın); diğer tarafta cumhuriyetçiliği benimsemiş Osmanlı Türk kadın hareketinin feminist aktivist ve düşünürleri… Cumhuriyetçi feministlerin “kadınlık mefkûresini” yaşama geçirmeye çalışıp, kenardan seyretmektense oyun kurucuları olmak istemeleriyle, iktidarın “çağdaşlaşma idealini” kendi tekelinde tutma ve kadın haklarını Batı”ya karşı bir gösterge olarak kullanma politikası bu çatışmayı yaratmıştı. CHP “nin sözcüsü durumundaki Cumhuriyet Gazetesinin yöneticisi Yunus Nadi (Abalıoğlu ) ve Falih Rıfkı (Atay ) gibi Kemalist erkek gazeteci, yazar ve aydınlar da kadın (feminizm) aleyhtarlığıyla bu çatışmada önemli rol oynadılar. Konuşmalarında kadın haklarından yana görünmesine karşın gazetede yer alan imzasız yazı ve karikatürlerle feministleri küçümseme, değersizleştirme çabası içine girdiler. Nadi, kadınların mebus olmak yerine Himaye-i Etfal”de (2) çalışmaları gerektiğini söylüyordu.   

  
 Kadınlar Birliği, faaliyetlerini, 1924 yılında birliği kuran kurucu kadınların 1927″de tasfiye edilip yerine iktidarın istediği kadın tipine daha yakın bir kadın grubu geldikten, 1935 yılına kadar sürdürdü. Bu dönemde birlik , basın tarafından hiç saldırıya uğramadı. Bu dönemde basında yapılan yayınlara bakıldığında Kemalistlerin , Türk kadınını, “en büyük görevi vatana evlat yetiştirmek olan anneler” olarak tanımladıkları, siyasal ve sosyal hayattan dışladıkları görülür. Atatürk “ün dediği gibi “Türk kadının en kutsal görevi analıktı.”  

  
  1928 yılında kurulan Kız Sanat Okulları”nın amacı tüm alt sınıflardan gelen kadınların iyi anneler olarak ulusa iyi evlat yetiştirmesini sağlamaktı. Üst sınıflardan gelen kadınların ise mesleki alanlarda yükselmesi teşvik edilmiştir. İktidarın kadın tasavvuru, “yeni kadın”ı yaratacak olanlar Cumhuriyet “in inkılâplarıyla büyüyen, geçmişi olmayan çocuk ve genç kızlardı. Bu bakımdan “Cumhuriyet kadını” aslında bir “çocuk kadın”dı. (3) Halbuki kadın hareketini oluşturan kadınlar siyasal ve kültürel bir geçmişi olan İstanbul ve Osmanlı münevveri olan kadınlardı. Hiçbir kültürel ve siyasal devamlılığı kabul edemeyen Kemalistler için bu, kabul edilemez bir durumdu. Yeni nesiller yetişene kadar eski nesil kadınları hayır işleri ile uğraşan kadınlar olarak görmek istiyorlardı. Zeki ve başarılı genç kızları Avrupa “da eğitime gönderen iktidar yurda döndüklerinde de onları, birçok sahada çok geniş yetkileri haiz pozisyonlara yerleştiriyordu. Örneğin Afet İnan , 1930 yılında Türk Tarih Kurumu “na başkan seçildiğinde sadece 22 yaşındaydı.    

  
  “Cumhuriyet kadını”, çizilmiş olan toplumsal projenin dışına çıkmayan, siyasal otoriteye sadık ve itaatkâr olmalıydı. 1935 yılında birlik , ev sahipliğini yaptığı ve tüm dünyadan kadınların katıldığı 12. Uluslararası Kadınlar Birliği Kongresi”ni İstanbul “da düzenleme şerefine erişmişti ancak bu kongre birliğin sonunu getirdi. Kongre bitiminde Almanya “yı ve Hitler “i eleştiren bir bildiri ortaya çıkmış ve Türk kadınları “müttefiklerin propagandasına alet olmuştu”. “Biz” Almanların yanındaydık hâlbuki kadınlar barıştan yana bir metine imza atmışlardı. Ülkenin “bölünmez bütünlüğü” yara alıyor, Türk kadınları “yanlış fikirlerle” emperyalistler tarafından kandırılıyordu. Bunun neticesi, “emir yüksek yerden geldi” ve CHP , Türk Kadınlar Birliği “nin kendisini feshetmesini istedi.
Türk Kadınlar Birliği 1949″da yeniden kuruldu ancak ilk kurulduğu yıllardaki kadınlardan çok farklı bir şekilde yetiştirilmiş ve tarih yazımı ile “eğitilmiş”, geçmişle bağları yok olmuş, yeni nesil kadınlar tarafından… Bu kadınlar kurucu hemcinslerinin unutturulmasına ve tarihten silinmesine ses çıkarmadılar. “Kadınlık mefkûresinin” peşinden gitmektense itaatkâr ve Cumhuriyet “in kurucularına ödemekle bitmeyecek gibi görünen borçla dolu, müteşekkir; “Atatürk tarafından kurtarılmış” “Cumhuriyet kadınları” olarak hayır işleri ile uğraşmayı tercih ettiler .

(1) Bu konuda Metis Yayınlarından çıkmış olan Yaprak Zihnioğlu’nun “Kadınsız İnkılap: Nezihe Muhiddin” adlı kitaplaştırlan master tezine bakınız.

(2) Himaye-i Etfal, Çocuk Esirgeme Kurumu’dur. Etfal, tıfıl (çocuk) kelimesinin çoğuludur.

(3) Zihnioğlu bu sözcüğü çok yerinde bir şekilde çalışmasında kullanmaktadır.

… Bu makale ilginizi çekitiyse…

Kadınlar… Günümüzün Don Kişotları

Suzan Başarslan’ın dediği gibi “kadına dair söylenmesi gereken ne  kadar söz varsa erkeğin söylediği” bir dünya bu. Sadece söz mü? Yaşama hakkı bile. Bugün Çin’de ve Hindistan’da yüzbinlerce kız bebek daha doğmadan ultrason ile ana karnında görülüp yok ediliyor. Erkeklerin güç mücadelesinde kadınlar eziliyor. Cumartesi anası oluyor, cezaevlerinin önünde sıra bekleyen, şehit tabutlarının üzerinde ağlayan oluyor.  Şampuan veya otomobil satarken bedenini kullandıran, arka planda, silik, soyunan, tüketen, “figüran”… Kadınlara özne olma hakkını vermeyen erkekler mi yoksa bu hakkı alamayan kadınlar mı? Kadınlıklarını kaybetmeden, erkekleşmeden var olabilecek mi birgün kadınlar? 96 sayfalık bu kitapta Kadın’a ait kavgaları ve Kadın’ın kimlik arayışını sorguluyoruz. Buradan indirebilirsiniz.

 Kadın hakları ve Kemalizm

 “Kemalizm Türk kadınına özgürlük verdi” gibi sloganlarla düşünmeye daha doğrusu ezberlemeye itildiği için sık sık  şaşırmaya mahkûm bir kuşak bizimki. Tarihi, belgeleri, siyasî söylemleri ve sloganları aklın imtihanına tabi tutan herkes hayretler içinde kalıyor. “İyi de biz bunu bunca sene nasıl yuttuk?” diye sormaktan alamıyoruz kendimizi.  Kemalist düşüncenin, çağdaşlığın ve Atatürk devrimlerinin yılmaz bekçisi “çağdaş Türk kadını’nın sesi” Cumhuriyet Gazetesi’nin başyazarı olan Yunus Nadi kadınların siyasete atılmasına nasıl tepki vermiş meselâ?  “Havva’nın kızları, Meclis’e girip yılın manto modasını tartışacak”  Kadınlar Halk Fırkası kapatılınca yerine Türk Kadınlar Birliği kurulmuş. O da kapatılınca Cumhuriyet Gazetesi’nde şu başlık atılmış:  “Türk Kadınlar Birliği kapatıldı, fesat çıkaran hatun kişilere haddi bildirildi.” Derin Düşünce Fikir Platformu yakasını resmî tarihten kurtarmak isteyen okurlarına ezber bozan bir kitap öneriyor : Kadın hakları ve Kemalizm ilişkisine alternatif bir bakış