Kürtlerin sesi: Ne sadakat, ne terk

Geçen sene, bir komutan edasıyla “Diyarbakır’ı istiyorum! Gereken her şeyi yapın” talimatını veren Recep Tayyip Erdoğan’ın şu sıralarda Güneydoğu’da izlediği politika anlaşılan söz konusu “gereken her şey”in içinde yer alıyor. Şimdiye kadar mitinglerde sağdan soldan itiraz eden tek tük protestocuyu fırçalayan Erdoğan, artık giderek sertleşen, erkekleşen bir üslupla “adını kullanmak istemediği” bir partiye karşı cepheden bir savaşa girişmiş görünüyor.

Öyle anlaşılıyor ki, Erdoğan DTP’yi “yenmek” istiyor ve DTP’nin yenilip, minderde kala kalacağını, artık kımıldayamayacağını, “tek millet”ten, “tek bayrak”tan sedyeyle “dışarı” çıkarılacağını, Güneydoğu’nun “temizleneceğini”, “teklik” durumunun tesis edileceğini varsayıyor ya da zannediyor…

Halbuki Erdoğan, bir kimlik hareketinin siyaset arenasında vardığı şimdilik son nokta olan partisinin izlemiş olduğu güzergaha bir kere daha baksa, böyle bir pes etmenin, hele yokolmanın pek mümkün olamayacağını anlaması gerekirdi. Ama bu güzergaha dönüp tekrar bakması da pek mümkün değil, çünkü o şimdi “iktidar”ın bir kulbundan tutmuş durumda ve devletle (askerle) yaptığı uzlaşmalar sonucunda artık bütün iktidarlar gibi kirlenmiş ve esir olmuş durumda. Geri dönüp bakmaya niyetli olmadığı, bizzat üslubun kendisinden de anlaşılabiliyor, çünkü üslubunda artık “tevazu” da kalmamış durumda… Olimpos tepesini dünyanın en yüksek dağı, kendilerini de o tepede ikamet eden ebedi tanrılar zannedenler hangi üslubu kullanıyorlarsa, o üslubu bütün gerekleriyle yerine getiriyor.

Halbuki Erdoğan ve partisi (adını kullanmak istemediğimden değil, “ona ait” parti demek istediğim için öyle denk geldi…) Güneydoğu’da şimdiye kadar nasıl en önemli ikinci siyasal güç olduklarını, kendilerinden önceki Refah ve Fazilet partilerinin de aynı şekilde Kürtler için nasıl en önemli alternatiflerden biri olduklarını düşünseler, Kürtlerin “seslerini”, ne anlatmaya çalıştıklarını biraz daha iyi anlayabilirler ve şu anda oynadıkları ve şiddet sarmalını inşa eden oyuna çok fazla bel bağlamayabilirlerdi.

1990’larda, Sosyal Araştırmalar Merkezi (SAM) bünyesinde yürütülen ve benim de içinde yer aldığım, Türkiye çapındaki siyasal tutum ve davranış araştırmaları, özellikle Kürtlere ilişkin olarak, Albert Hirschman’ın basit ama zihin açıcı tipolojisini (bkz. Exit, Voice, and Loyalty: Responses to Decline in Firms, Organizations, and States, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1970.) çağrıştıracak sonuçlar sunmuştu. Yani şimdiye kadar uygulanan otoriter politikalar karşısında Kürtler üç farklı siyasal tavır alıyorlardı. Birincisine göre, asimilasyoncu (“Kürt yoktur” söylemleri…) ve aşağılayıcı politikalar (insanları köylerde çırılçıplak soymalar, pislik yedirmeler, Diyarbakır cezaevindeki işkenceler…) insanların canına tak ediyor ve bölgeyi, hayatı, toplum içinde olma düşüncesini “terk” ediyorlar; dağa çıkıyorlar… İkincisine göre, aynı baskılar karşısında, toprağından, ailesinden kopma riskini göze alamayıp, kalmayı, hayatta kalmayı, “sadakat”lerini sunmayı ya da “…miş gibi” yapmayı tercih ediyorlar; düzene en yakın partiler vasıtasıyla kendilerini görünmez kılmaya çalışıyorlar; mesela koruculuğu varolmanın bir aracı olarak kullanıyorlar… (Alınan bu tavrın en ilginç örneklerinden birini o zamanlar TRT’de “sorgucu gazetecilik” yapan ve vatandaşlardan adeta biat isteyen Ertürk Yöndem adlı kişiye bir Kürt köylüsünün verdiği cevapta duymuştum: “Beyim, biz Biz Te Ce devletine bağlıyız!” Adamcağız, sadakatini göstermeye çalışırken, aslında “Te Ce” diyerek söz konusu devletin kendisinin ne kadar dışında olduğunu ya da dışlanma duygusunu saklayamıyordu.)

Ancak bu araştırmaların en önemli sonucu, üçüncü tavırda görünüyordu: Kürtlerin çok büyük çoğunluğu “ses olmaya”, seslerini duyurmaya çalışıyorlardı. Bütün baskılara rağmen, kökenlerine, hafızalarına, kültürlerine, ana dillerine sahip çıkıyorlardı. Bu ses Türkiye topraklarında bir arada yaşamayı dile getiren, “ama beni bu halimle tanı, adam yerine koy!” diyen bir sesti.

Ama ne yazık ki uzun yıllar boyunca bu sesi çok fazla duyan olmadı… “Exit”e yönelenler, yani terkedenler, terkedip savaşmayı çare olarak görenler hiç bitmedi. Çünkü Olimpos’ta oturanlar onlara “ses” seçeneğini hiçbir zaman sunmadılar. “Ya sadık ol ya terket!” şiarının ortasında başka bir alternatifi tanımayı tanrılık pozisyonlarına yediremediler.

Bu duyurulmak istenen ses, sadece tek boyutlu bir “Kürtlüğün” sesi değildi. Belki yüz yıldır süren bir sıkışmışlıktan kurtulma arayışıydı… İçinde Kürtlük olan ancak bu topraklardaki diğer insanlarla içiçe geçmiş, sınıfsal ve kültürel bir adalet arayışıydı…

Bu adalet arayışı ve ona bağlı sesini duyurma çabası 2002’de AKP’nin kuruluş aşamasında belki de en önemli fırsatı yakaladı. Örneğin, gene SAM bünyesinde katıldığım Türkiye çapındaki bir araştırma, Türkiye’nin farklı köşelerinde AKP’nin kuruluşuna katılan insanların hem farklı hem ortak seslerini ortaya koyuyordu. Bir yanda Diyarbakır’da Kürtler, AKP’nin devlet partisi olmamasına, sivilliğine, içinde taşıdığı çoğulluğa, bu arada onların etnik kökenlerini yok sayan milliyetçilik karşısında müslümanlığın kuşatıcılığına umutlarını bağlarken, Burdur gibi, batının “Kürtsüz” bir şehrinde insanlar kurulmakta olan bu partiye devlet güdümündeki otoriter politikalardan kurtulmanın ve habire ensesine tokat patlatılan çocuk gibi muamele görmeden artık kendi yollarını çizebilmenin aracı olarak bakıyorlardı.

Ancak başlangıçta toplumsal ve kültürel bir hareketin “tanımsız” partisi, “tanımsız” olduğu için de kontrolu neredeyse imkansız olan ve çoğulluğu kuşatıcı partisi AKP, artık güzergahın başındaki o noktadan çok uzakta. O sınıfsal ve kültürel çoğulluğun sesini duymayan; çoğulluğu sabitleyen, donduran, tek bir etikete indiren, “beraber yürümeyi” bırakıp, otoriter modernleşmeciliğin “ben bilirim”ci sert erkek diliyle evlenen bir parti…

İşte bu sertlik politikasının tam olarak neye yarayacağını bilmek çok kolay değil; ama en azından geçtiğimiz hafta Genç Sivillerin 1982 Anayasası’nın çöpe atılıp, yeni ve sivil bir Anayasa’nın tartışılmaya başlanması için başlattıkları kampanya için gittiğim Diyarbakır ve Batman’da yaptığım görüşmeler ve edindiğim izlenimlere bakılırsa “DTP’yi yenmece ve dize getirmece, Diyarbakır’ı fethetmece” oyununda pek işe yarayacak gibi görünmüyor. Çünkü AKP ve lideri hiçbir kimliğin tek başına kurulmadığını, kimliklerin karşılıklı olarak inşa olduğunun farkında değiller… Çünkü her şeyden önce Erdoğan’ın DTP karşısında bir savaş taktiği olarak uyguladığı politikalar savaş ilan ettiği rakibini de inşa ediyor. Gücün diliyle muhatap olduğu sürece, rakibini de gücün diline itiyor. Yaratıcılığını kaybetmiş (belki de hiçbir zaman tam olarak bulamamış) bir DTP alternatif bir dil geliştiremiyor, gücün dilini taklit ediyor.

Ya da işin daha vahimi, kimliklerin bu karşılıklı inşasının gayet iyi farkındalar ve bunun yaratacağı kabus senaryolarını göze almış durumdalar; yani siyaset sosyolojisinin temel derslerinden birini çok iyi biliyorlar: “devlet narsist bir şekilde kurgusunu, varlığını, eşitsizlik üreten bütün mekanizmalarını sürekli kılan meşruiyetini sürdürmek için gerekirse parçalanmayı bile göze alır…”

Ancak kimlikler karşılıklı kuruluyorsa, DTP için de aynı durum geçerlidir. Bugün alternatif geliştiremeyen ve devlet (ve AKP) ve PKK’nın şiddet politikaları arasına sıkışmış olan DTP de sadece en tehlikeli senaryoları göze alıyor demektir.

Ve bugün Batman’da, Diyarbakır’da, diğer Kürt şehir ve köylerinde insanlar ortak bir dili elbirliğiyle üreten AKP ve DTP’nin arasına sıkışmış durumdalar. Çünkü hem AKP hem DTP özetleyen, “sadakat” ya da “terk”i vaz’eden dillerini dayatıyorlar. Arada “ses”lerini, çoğulluklarını duyuramayan Kürtler bir o yana -AKP’ye-, bir bu yana -DTP’ye- salınıyorlar. Bölgede bir çok insanın dile getirdiği gibi, bu partilerden biri şiddet dilini kullandığı zaman diğerine; diğeri şiddetle konuştuğu zaman berikine çaresizlik içinde meylediyorlar. Ama her halükârda aradaki ses kendine bir mecra bulamıyor.

AKP 2002’de sadakat ve terk arasında sıkışmış olan Kürtlerin de “ses”i olmuştu. Bugün, 2008’de, o ses kendini anlatacak bir alan, bir dil bulamıyor. Ama bu durum, o sesin olmadığı anlamına gelmiyor. Ve 1990’lardan beri, bugün bütün şiddet ve gücün diline rağmen, bu “ses”, bu kendini duyurma arzusu hâlâ mevcut.

İnsanın mutlak bir şekilde ele geçirilmesi, disipline edilmesi, özetlenmesi, buranın veya oranın tek diline, “ya sadık ol ya da terk et” mantığına hapsedilmesi mümkün değil… Gücün dilini kullananlar her halükârda karşılarındaki o çoğulluğun sesi, potansiyeli, insan hayatlarındaki karmaşıklık ve yaratıcılık karşısında bir gün yenilecek… Çünkü güce dayanmayan o yaratıcılık bizzat hayatın içinden, yüzyılların birikiminden geliyor; topu topu 5-10 senelik partilerden, ya da en fazla 100-200 senelik ulus-devlet ve özentilerinden değil…