Füze Kalkanının Hedefinde Türkiye

Mustafa Kaya

Soğuk savaş sisteminin anormal yapısının sona ermesi yer küremizde henüz normalleşmeye doğru giden bir süreç lehine bizleri ümitlendirmiyor.

 İki kutuplu soğuk savaş düzeni anormaldi, çünkü kutup merkezlerine olduklarından çok daha büyük güç sağlıyordu. İki kutup arasına sıkışmış unsurlar ise gerçek ilişkisel tutumları yerine içinde yer aldıkları kutbun kodlarına göre uluslar arası sistemde varlıklarını sürdürmekteydiler. Bu durum öylesine çarpık ilişkiler üretiyordu ki, Türkiye örneğindeki gibi kimi ülkeler, çevresindeki birçok komşu ve akraba topluluklar ile uluslararası sistem gereği karşı kutupta yer alarak onlara cephe alıyordu. Her hangi iki ülke yarı kazara tercihleri yüzünden kimi zaman abartılı şekilde birbirleri için tehdit kaynağı oluşturabiliyorlardı. Bu yapay çarpıklık ekonomik, kültürel ve sosyal alanlarda ilişkilerin doğal seyrine engel oluyordu.

 Bütün bu çarpıklıklar esasında, uluslar arası sistemin hukuki ve siyasi yapısındaki temel bir anormallikten kaynaklanıyor. Birleşmiş milletlerde veto yetkisi bulunan beş ülkenin kendi güvenlik stratejileri, tehdit algıları dünyanın geri kalanına dayatılmakta; onlardan bu kaygılara dayanılarak üretilen politikalara hatta savaşlara destek vermeleri beklenmektedir. Kanaatimce uluslar arası sistem, gelinen nokta itibarıyla bu beşli hegemonya ve onun peşine takılan geri kalan unsurlar arasındaki bir çatlak üzerinden ciddi bir kriz yaratmıştır.

 Uluslar arası sistemin bu anti demokratik yapısı, sesini duyuramayan, sistem içerisinde temsil hakkı bulunmayan halklar üzerinde ciddi bir rahatsızlık hissi uyandırmaktadır. Bir buçuk milyara yakın nüfusuna rağmen tek bir Müslüman ülke, bu beşli oyun kurucu aktörler arasında yer almamaktadır. Latin Amerika’nın, güney Asya’nın, Afrika’nın muazzam halk yığınları bu küresel sistemde kendilerine yer bulamıyor.

 Soğuk savaş düzeni temeldeki bu iktidar anomalisi üzerine kurulu idi. Çünkü dünyadaki ekonomik ve askeri güç dağılımı batı lehine büyük bir uçurum görüntüsü arz ediyordu. Ne var ki, 1990’lardan sonra iyice derinleşen iktisadi ve enformatik ilişkiler, dünyanın geri kalanının muhteşem batı ile arasındaki uçurumun boyutlarının giderek daralması şeklinde gelişmektedir. İktisatçıların “kapanma” adını verdikleri bu yeni dönemde, içinde Türkiye’nin de yer aldığı kimi ülkeler inanılmaz ölçeklerde ekonomik büyümeler gösterirken, Batı ekonomileri büyük krizler yaşamakta, Avrupa ekonomileri ise ciddi oranlarda küçülerek kan kaybetmektedirler.

 Elbette ki bu durum, zengin Batı ile yeni büyüyen ekonomiler arasındaki uçurumu giderebilmiş değildir; ancak uzun vadede bu ekonomik dengelenme durumu, Batı’nın tekelci hegemonyasını büyük ölçüde zora sokan bir trend halinde gerçekleşmektedir. Gezegen artık daha fazla toplumun kültürel, ekonomik değerler ürettiği bir yer haline gelmektedir.

 Küresel ekonomik dengelerdeki bu köklü değişimin küresel siyaset mekanizmaları üzerinde belirleyici olmaması düşünülemez. Uluslar arası sistemin statüko tarafında yer alan erkleri soğuk savaş sonrası dönemde geleneksel soğuk savaş siyaset mekanizmasının devamından yana bir tavır sergilemektedirler. Irak savaşında, Afganistan savaşında küresel politika üretim süreçleri aslında Batı’nın, Batı gerisinde kalanları (Rest of the West) kendi strateji ve güvenlik kaygılarına göre ürettikleri politikalara ikna etme süreci olarak gerçekleşmiştir. Hatta Batı, II. Bush döneminde ikna sürecine bile yanaşmayan bir kibir ve iktidar inancıyla tek başına dünyaya yön vermeye kalkmıştır.

 Oysa dünyanın bugün geldiği noktada temel mesele şu: soğuk savaş döneminde olduğu gibi zengin azınlık Batı toplumu kendi tekeline aldığı küresel siyaset mekanizmaları aracılığıyla dünyayı kendi perspektifinden bakarak şekillendirmeye devam mı edecek? Yoksa kültürel, ekonomik, sosyal açılardan hızla gelişen yeni siyasi çekim merkezleri bu süreçlere eşit ve aktif katılım yoluyla ortak mı olacak? Soğuk savaşın kutuplara sağladığı abartılı güç ilişkileri tek kutuplu olarak devam mı edecek? Yoksa iki kutuplu dünya sisteminin çökmesiyle ortaya çıkan bölgesel güç merkezleri kendilerini ilgilendiren gölge politikalarında kendi merkezlerine göre tutum mu takınacaklar? Türkiye Batı’nın en uzak karakolu olarak kalmaya mı devam etmeli? Yoksa bu geleneksel fay hatlarının suniliğinden hareketle gerçek ilişkiler mi üretmeli? İşte kriz bu krizdir.

 Son birkaç yılda Batı’yla yaşadığımız gerilimlerin temelinde böyle bir kriz yer almaktadır. Örneğin İran’a yönelik yaptırımlar konusunda, Türkiye ve Brezilya, Batı’nın oyun kurucu veto yetkisine sahip geleneksel erklerinin politika üretim süreçlerini devre dışı bırakarak, İran’la nükleer üretim konusunda anlaşmaya varmıştı. Bu süreçte sorun yaratan şey anlaşmanın içeriği değil, anlaşmayı ortaya çıkaran aktörlerin ve süreçlerin geleneksel sistemi zorlaması idi. Beş büyüklerin ve özelde ABD’nin çerçevesini çizip yürüttüğü politika üretim süreçlerine alternatif olarak, Türkiye ve Brezilya’nın inisiyatif almaları Batı açısından kabul edilebilir bir şey değildi. Güvenlik konseyinden alelacele çıkarılan yaptırım kararları, Batı’nın geleneksel karar verme mekanizmalarının dışında bir girişimin dikkate alınmayacağına yönelik açık bir bildiridir. Birleşmiş milletler görüşmelerinde İran’a yönelik alınan yaptırım kararları aslında doğrudan Türkiye ve Brezilya’ya yönelik yaptırım kararları idi.

 Türkiye’nin de içinde yer almaya zorlandığı füze kalkanı aslında, Batının ben merkezli güvenlik stratejilerinin ve bu stratejilerin üretim aşamalarının geleneksel batılı erklerin tekelinde olduğu statükosunun sürdürülmesi eğilimi olarak okunmalıdır. Batı, küresel politika üretim sisteminin kendi tekelinde olmasını tartışmaya açılabilir olarak görmüyor. Yine Batı siyaseti kendi kaygıları ekseninde şekillenen stratejilerinin dünyaya dayatılmasını da tartışmaya açmaya yanaşmıyor. Üstelik bu güvenlik kaygılarının kendisi açısından bile ne derece gerçekçi olduğu tartışmalı olduğu halde.

 Dünya siyasetinin gelmiş olduğu bu kriz aşamasında ortaya çıkan bölgesel aktörler ve bölgesel güç dengeleri, Batı’nın ben merkezli güvenlik ve intizam dayatmalarına çok da fazla ikna olmuş değil. ABD’nin Polonya, Romanya, Türkiye, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri hattı üzerinde bir cephe oluşturma gayreti, bölgeye ilişkin Amerikan politikasının özetidir. Bu hattın Ortadoğu bölgesinde kalan mevzileri Sünni karakterde olup doğrudan Şii İran cephesine karşın beslenmek istenilmektedir. Suudi Arabistan’ın son birkaç yıl içerisinde milyarlarca dolarlık silahlanma harcamaları, Amerika’nın bölgeye muazzam ölçülerde sattığı silahlar; özet olarak Şii İran cephesine karşı dayatılan Batı destekli Sünni bir blok inşası çabasıdır.

 Diğer taraftan bölgeye büyük silah satışı gerçekleştiren bir başka aktör olarak Çin, Ortadoğu ile ilişkilerini giderek derinleştirmekte, bölge ülkeleri ile başta enerji konuları olmak üzere çok yönlü ekonomik ve siyasi ilişkiler geliştirmektedir. Örneğin Irak’ın Saddam döneminden kalan yaklaşık on milyar dolarlık borcu tek kalemde Çin hükümeti tarafından silindi. Çin ve Türkiye başbakanlarının karşılıklı yaptıkları ziyaretlerde yapılan anlaşmalar sonucu “stratejik ortaklık” kavramı dillendirilerek bütün dünyanın dikkatini çeken bir ilişki şekli gündeme geldi. Bölge ülkeleri Çin’i Batı’ya karşı bir denge unsuru olarak gördüklerini dillendirmekten çekinmiyorlar. Ortadoğu siyasetinin dışarıdan gelen yeni aktörü olarak Çin, Amerikan merkezli Batı gücünü bölgede yalnız bırakmaya niyetli davranmıyor.

 Türkiye’nin son yıllarda ortaya koymuş olduğu yeni dış politika vizyonu, NATO’nun, yani Batı’nın güvenlik stratejileri ve tehdit algıları ile temelden bir uyuşmazlık içerisindedir. Batı, Türkiye’den İran merkezli ve aslında daha geniş İslam coğrafyasını da içeren tehdit karşısında öngördüğü safta yer almasını talep etmektedir. Son yaşadığımız füze kalkanı krizinin oturduğu çerçeve, esasında Türkiye’nin Batı’nın kurduğu cephe hattında Batı’yla birlikte hareket etmesi veya kendi yolunu Batı’dan bağımsız olarak çizme iradesi arasındaki gerilimin uzantısıdır. Türkiye’nin bu yeni vizyonu Batı cephesinde zannedilenden daha büyük rahatsızlıklar yaratmaktadır.

 Füze kalkanı projesinin Türkiye açısından anlamı yeni Türk dış politikasının zabturabt altına alınması, Beş büyüklerin hegemonik statüsünde ast – üst ilişkilerine riayet etmesi, Amerikan savaş gücünün bölge üzerinde belirleyici etkiye sahip olduğunun teyit edilmesi gibi unsurlar içermektedir.

 Türkiye NATO’nun füze kalkanı projesine onay vererek kendi vizyonu ile ters düştüğü şeklinde bir görüntü ortaya çıkmış olsa da, bu türden kesin bir kanaate varmak için sürecin işleyiş şekline ve devamına tanıklık etmeye ihtiyaç vardır. Uluslar arası siyasette tek bir noktadan hareketle sürecin derin akışını analiz etmek genellikle yanıltıcı olur. Türkiye’nin bir anda NATO’nun varlığını tartışır bir konumda bu projeyi reddetmesi erken bir hamle olarak olumsuz etkiler yaratabilir, öngörülemez bir krizin ortasına kadar sürükleyebilirdi. Bu yöndeki değerlendirmelerin gerçeklik payı bulunmaktadır. Elbette ki tek bir toplantıda alınan kararlardan hareketle uzun süredir ilkesel bazda başarıyla yürütülen politikanın çöpe atıldığını söylemek mümkün ve doğru değildir. Ancak Türkiye kamuoyu, ortaya koymuş olduğu tepkilerle, NATO’nun geleneksel güvenlik stratejilerine göre tayin edilmiş bir Türkiye olmak istemediğini net bir şekilde dile getirmektedir. Bunun yanı sıra henüz nasıl gerçekleşeceği, ne tür diplomasi hamlelerine maruz kalacağı ortaya çıkmamış projeden hareketle her şeyin tükendiği, aktörlerin ve rollerin tanımlanan yataklarında akmaya razı oldukları sonucunu çıkarmak da yersiz olur. Türk dış işleri bakanı Ahmet davutoğlu’nun, NATO’nun üyesi ve karar verme süreçlerinin sahibiyiz şeklindeki açıklamalarını, NATO’nun geleceğinde Batı kontrollü yapısının değişmesi yönünde ve üyelerin gerçek tehdit algılarına yönelik bir politika sürdürüleceğine dair beyanatlar olarak değerlendirmek mümkündür.

 Füze kalkanı projesi uluslar arası sistemin içine girdiği derin krizin dışa vurduğu alanlardan birisi olmuştur. Uzun vadede bu projenin aşamalarının bahsettiğim kriz ekseninde gerçekleşeceğini ve buna bağlı sancıların yaşanacağını öngörmek mümkündür. Bu krizin giderek daha da derinleşeceğini, başka bölgesel sorunlarda ve politikalarda kendini göstereceğini söylemek gerekmektedir. Ancak bunun için sürecin devamını, ne şekilde geliştiğini, aktörlerin temel yaklaşımlarını gözlemlemek gerekiyor. İndirgemeci popülist değerlendirmelerden kaçınmakla birlikte, Batı’nın geleneksel dayatmalarının, mutlak hegemon pozisyonunun, yersiz ve yalan kaygılarının (bkz. Irak’taki sözde nükleer füzeler) bölge ülkeleri için mutlak iştirak edilmesi gereken konular olmadığını tartışmak kamu oyunun görevidir. Ve bu büyük kriz yeni sonuçlara gebedir.