Post-Modern Zamanların Modern Hayaleti: Milliyetçilik

Sunuş: Okuyacağınız yazıyı yayına girmeden önce uzun uzun düşündük. Aslında “iyi bir DD makalesinde” bulunması gereken bir çok özelliği bünyesinde barındırıyor. Özgün fikirler,eleştirel bakış, toptancı önyargılar karşısında tahlile davet… Emekleri için Berrin Hanım’a teşekkür ediyoruz. Ama dediğim gibi uzun uzun, biraz da kara kara düşündük yayınlamadan önce. Zira makaledeki bir tek paragraftan biraz … nasıl diyelim… “rahatsız” olduk. Bunu yorumlarımızda belirtmek niyetiyle makalenin tamamını ilginize sunuyoruz. (MY)

Post-Modern Zamanların Modern Hayaleti: Milliyetçilik

Berrin Sönmez

Moderne ait ne varsa sorgulanmakta günümüzde. Eleştirilmekte kıyasıya… Özellikle de bizim gibi model alma yoluyla modernleşmeyi seçmiş daha doğrusu modernleşme buyruğuyla dönüşmüş toplumların günümüzdeki sancısı bu. Geçmişle yüzleşmek. Zira hayatımıza renk ve ışık kazandıran, gönüllerimizi şenlendiren birçok unsurun yanı sıra belki bunların verdiği hazlardan çok daha fazla acılar yaşadı her toplum, modernleşme sürecinde. Biz de başka toplumlar gibi meşhur halaskarların yönlendirdiği meçhul kahramanların/askerlerin yardımıyla (!) homojen toplum hayaliyle yanıp tutuştuk. Hem de yakıp kavurduk, memleketi, kültürleri ve dilleri ve insanların mutluluk emelini kül edip savurduk, bilinmeyen zamanlara. Gelin görün ki o zamanlar da geldi şimdiki anımızı kuşattı.  Modern hayaletlerle kuşatılmış halde bir kâbustan uyanmaya çalışıyoruz. Günümüz sosyal ve siyasal gerilimleri, su meşhur filmin gerçek hayata yansıması adeta… Hayalet avcılığı yapıyoruz. Benedict Anderson’un ünlü kitabına verdiği Hayali Cemaatler isminden mülhem, hayalet deyişim, homojen toplum idealine. Bu ideale dayanak yapılan bir milliyetçilik anlayışı, başka kültürleri, dilleri, soyları yok sayan/yok eden bir ideoloji geçen yüzyıldan günümüze kaçmış bir hayaleti andırıyor. Ve, bizi kovalıyor. Dönemi kapatamadığımız, kitabın son sayfasını yazamadığımız için.

Bir kitabın sonuç kısmını yazmak gibidir bir devrin kapanması. Başa dönüp yazılanları/ yapılanları nihai tanıma kavuşturmak gerekir. Geriye dönük gözden geçirmelerde, mevcut değerlere ulaşmanın kıvancı yaşanır. Tüm toplumu bu kıvanca ortak etmek için hoşnutsuzlukları gidermek gerekir. Batı, kitabını tamamlarken, geriye dönüp geçmişiyle hesaplaştı. Hatalarıyla yüzleşip acı verdikleriyle helalleşti. Öyle görünüyor ki, 19.yy. başından itibaren modernleşme sancıları içinde sürekli değişim yaşayan her ülke benzer hesaplaşmayı yaşayacak… Modernleşmeyi tamamlayıp yeni bir çağa adım atmanın başka bir yolu yok gibi…

Başörtüsü yasakları, Kürt sorunu ve açılım, Ermeni sorunu ve özür tartışmaları, azınlık hakları, Alevi açılımı gibi birçok sorunun yanı sıra milliyetçilik ve laiklik anlayışımız da yeni döneme girebilmek için gözden geçirilmesi gereken modern kazanımların yol açtığı zararlardan. Bir hasar raporu çıkarıp, hataları telafi etmek ve acıları gidermek zorundayız. Ancak iyi yol alabilmek için öncelikle her kavramı yerli yerinde kullanmak gerekiyor ki hasarı giderirken yeni kazalara ve yıkımlara sebep olmayalım. Resmi ideolojinin temel yapı taşlarından milliyetçilik üzerine tartışmak istiyorum bu yazıda. Milliyetçilik nedir, ne değildir demek abes sayılabilir ancak günümüzde tüm kötülüklerin içinde saklandığı bir kutu olarak algılandığı da bir gerçek. Kitabımızı tamamlamak için Avrupa’nın bu işi nasıl yaptığını, modern zamanlarını hangi ruh haliyle kapattığını da doğru tahlil etmeliyiz.

Nazan Maksudyan’ın, Türklüğü Ölçmek adlı kitabını 5 Kasım 2010 tarihli Derin Düşünce sitesindeki yazısında tanıtan Mehmet Yılmaz’ın şu satırları önemli:

 “Avrupa, Japonya ve Amerika on milyonlarca masum insanı öldürdükten sonra ırkçılığın yanlış bir şey olduğunu anladılar ve özellikle Avrupa devletleri bu hastalığı resmî ideolojilerden çıkarma gayretine girdiler. Bugün Avrupa’da hâlâ bir çok haksızlık yapılsa da ırkçılığa karşı ciddi bir tavır olduğunu gözleyebiliriz. Gelişmiş devletler meşruluklarını hukuktan, demokrasiden, halka verilen hizmetlerden almaya çalışıyorlar.”

Maksudyan’ın kitabının ve Mehmet Yılmaz’ın tanıtımının geneline katılmakla beraber tanıtımdan alıntıladığım cümlelere bir eleştiri getirmek isterim. Anılan gelişmiş demokrasilerin, ırkçılığa karşı ciddi bir tavır içinde olduklarına katılmamak mümkün değil. Ama sebebi ırkçılığın yanlış bir şey olduğunu anlamaları mı yoksa hayallerine kavuşmuş olmaları mı? Bence ikincisi. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kendilerine verdikleri yeni biçimden mutluydular. Hayal ettikleri toplum yapısına kavuştuktan sonra bin bir zahmetle ulaştıkları yapıyı korumaya çalışmak, onların ırkçılıkla mücadelesi. Bence modern sayfaları kapatıp yeni bir çağa, yeni bir düzene adım atışları. Geçmişle yüzleşerek kitaplarını tamamlamış oldular.  Yeni hayallerle beraber yeni hatalara da yelken açtıkları için, hala birçok haksızlık görmekteyiz Avrupa’da. Mesela İslam korkusu ve düşmanlığı, modern zamanlara mahsus ırkçılığın, faşizmin post-modern zamanlarda aldığı yeni şekil… Zira ırkların soyların tahtına kültürler, inançlar oturdu günümüzde ve Avrupalı kavuştuğu hayalin başka kültürlerle değişmesini istemiyor.

Değişen Zamanların Değişmeyen Suçlusu

Bir modern fenomen olarak milliyetçilik, son iki yüz yıla ait tüm olumsuzlukların baş sorumlusu kabul edilmekte, dünyada ve ülkemizde hemen bütün entelektüeller tarafından yerilmektedir. Diğer taraftan ülkemizde olduğu gibi dünya genelinde de geniş halk kesimleri, seçmen ve siyasi partilerin milliyetçi reflekslerinde, geçen yirmi-otuz yılla kıyaslarsak son yıllarda artış gözlenmektedir. Siyaset/ halk ve entellijansiya arasındaki belirgin davranış farklılığı yadırganacak bir durum olmamakla birlikte makasın giderek açılıyor olması üzerinde düşünülmeye değer görünüyor. Bu bağlamda özellikle aydınların, popülist siyasetin itici güçlerini tanımlamakta zorlandığı; modernleşme sürecinde ulaşılan ve modern ötesi zamanlara taşınmakta olan insani ve ahlaki değerlere, geniş halk kitlesinin katkısını elde etmekte başarısız kaldığı söylenebilir.   Nedenler üzerine kafa yorduğumuzda ilk göze çarpan yanlışların başında, aynı zamanda yaman bir çelişki olarak karşımıza çıkan, kavramsal tutarsızlık geliyor.

İyi düşünen, iyi okuyan, birikimli ama sıradan insanların bile düşmeyeceği hatalara, dünya çapındaki entelektüel fikir adamlarının yazılarında rastlıyoruz. Üstelik her konuda -özellikle sol ideolojilerle ilgili- moleküler ayrışmanın dile geldiği, dikkate alındığı, farklılaştıkları hususların ayrıntılarıyla tartışıldığı ortamda milliyetçilik kavramı, bırakın kendi içindeki ayrımlardan söz etmeyi, pek çok başka kavramla bütünleştirilerek ele alınmaktadır. Toptancı bir yaklaşımla sorunların dile getirilmesi sırasında kimi zaman ırkçılık, kimi zaman şovenizm ve faşizm milliyetçilikle eşitleniyor. Çoğunlukla da devletçilik, bizim ülkemizdeki milliyetçilik tartışmalarında özdeş kavramlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Kolaycı ve aynı zamanda buyurgan bir aydın söylemiyle… Asıl gariplik ise kimi yazarların sürekli eleştirdikleri jakoben ruhu, milliyetçilik tartışmaları esnasında takındıkları tavırla, birebir yansıtıyor olduklarının farkına varamayışları. Otoriter ve totaliter politikaları eleştirirken, buyurgan, toptancı ve tepeden inmeci davranmak aynı zamanda milliyetçi yaklaşımları, bu kavramlarla da özdeşleştirerek eleştirmek, ciddi bir çelişki… Şüphesiz milliyetçilik kavramının bağımsız bir ideoloji olmayıp, çeşitli ideolojilerle eklemlenerek hayatiyet kazanıyor olması, anılan çelişki ve garipliklerin sebeplerinden biridir. Diğer taraftan milliyetçi partilerin, politikalarını belirlerken kendilerini geliştirme yönünde adım atmak bir yana, milliyetçilik kavramını tartışmaya açmayı bile reddeden tutumları siyasi hayatımızı kısırlaştırdığı gibi fikir üretimini de milliyetçi fikirlere mesafeli aydınlara terk etmek ve sonuçlarına katlanmak mecburiyetini doğuruyor. Farklı sebepler de sayılabilir elbette ama netice şu ki her şeyin baş döndürücü bir hızla değiştiği, atomlarına ayrılarak, bölünerek dönüştüğü dünyada bir tek milliyetçilik kavramı, dondurulmuş; iki yüz yıllık bir buz kalıbı halinde saklanmak isteniyormuş gibi görünüyor.

Modern zamanların insanlık bilincine kazandırdığı pek çok artı değer yanında insanlık suçlarını da katlayarak arttırdığı bir gerçek. Sosyolojik ve kültürel mensubiyet şuurunun bu dönemde, ulus-devletlerin oluşumu sürecine temel argüman teşkil ederek siyasallaştığı da bir başka gerçek. İnsan hakları ve eşitlik fikirlerinin katkısıyla ortaya çıkan, toplumların kendini yönetme arzusunun, devletler hukukunda tanınmasıyla birlikte milliyetçilik savaşlarının, insanlık dışı kıyımlara yol açtığı da… Üstelik bu listenin sayfalarca uzatılabileceği, soykırım, asimilasyon, zorunlu göç ve çaresiz kaçışlarla yaşanan dramlar da bilinenlerden. Hepsi tarihe, modernitenin hata hanesine yazılmış durumda. Bu gerçekleri reddetmeksizin, yaşanan acılarda tüm kusurun sadece milliyetçi politika ve duygularda olmadığını söylemek de mümkün. Çünkü dünya genelinde, egemenlik kavramının aldığı modern şekil, kimi zaman milliyetçi politikaları kendine kılıf yapsa da sosyalist ideolojinin de kolektifleştirme politikalarıyla benzer uygulamalar yaptığı tarihi gerçeklerdendir. Faşizm ve milliyetçilik arasında bir eşitlik kuranların görmesi gerekir ki faşizan yöntemler, bütün siyasi ideoloji ve eğilimlerde, sıkça kullanılan bir araç olmuştur. Keza ırkçı uygulama örneklerine baktığımızda kullanılan gerekçenin milliyetçilik duygu ve düşünceleriyle hiçbir alakası olmadığını görürüz. Zaten tanımlanan sayısı belli ırklar içerisinde onlarca millet, dil ve kültür barınmakta iken, ırkçı politikaları milliyetçilikle eşdeğer tanımlamak akıl alır gibi değil. Devletçilikle özdeşleştirilmesi de ayrı bir facia… Milliyetçi olmayan devletçi yönetim anlayışları görüldü, tüm dünyada. Üstelik bizim ülkemizde “ulusalcılık”  kavramının üretilmesi de milliyetçi düşüncenin, devlet ideolojisiyle tam olarak örtüşmüyor olmasından kaynaklanmıştır. Esasen milliyetçi fikirlerin devlet ideolojisine ram edilmesi maksadıyla, cumhuriyetin ideolojik temelleri atılırken yapılan ilk işlerden birisi Türkocağı’nın kapatılmasıydı. Toplumu biçimlendirmek için kurulan Halkevi aynı zamanda milliyetçilik fikriyatının değiştirilmesine de hizmet etmiştir. Yine de geniş halk kesimi ve az sayıdaki milliyetçi aydının fikir yapısında ulaşamadığı güçlü bir damar daima süregelmiştir. Özellikle 12 Eylül darbesinin çabalarından biri milliyetçi fikirleri devletin tekeline almaktı. Fakat herkesi şaşırtan o gizil güç, ulaşılamayan damar hala canlı olarak varlığını sürdürüyor. Tanımlanması kolay olmayan bir kültürel miras gibi… Çünkü milliyetçilik hiçbir zaman salt siyasi sistem olmadı. Daha çok bir tavır alış, bir anlayış tarzı veya dünya görüşü olarak adlandırmak yerinde olur, milliyetçi fikirleri. Haksızlık etmemek için belirtmek gerekir ki, bu tavır alışlar zamana ve şartlara göre devletçiliğin, ırkçılığın, faşizmin yanında olmuştur. Kimi zamanlarda da bağımsızlığın, hür iradenin, özgürlükçü ve gelişmeci politikaların yanında yer aldığını gördük. Sosyalizmin içine sızmış olarak da bulduk onu, din temelli cumhuriyet ve krallıkların politikalarında var olduğunu da… Bütün bunlar bilinmez değil elbet ancak bizde ve diğer ülkelerde pek çok entelektüelin bu gerçekleri görmezden gelerek, toplumsal sorunların neredeyse tek sebebi olarak milliyetçi düşünceleri göstermelerinin nedenleri, ürerinde tartışılmaya ve ayrıca incelenmeye değer bir konu.

Pandora’nın Kutusu: Egemenlik Tutkusu

Geçmişte ve günümüzde insana / bireye acı çektiren politikaların kaynağı ise ideolojiler veya gizli güçler değil çok görünür ve somut bir gerçek. Mesele hâkimiyet kurmak için insanları, toplumları, kültürleri yok sayan, yok eden zihniyette. Modern insanın, tabiata galebe ederken, canlı ve cansız tüm varlıkları hoyratça tüketirken, diğer insanları da nesneleştiren, benmerkezci iktidar tutkusunda. İdeolojiler sadece bir araç. Bu kötücül egemenlik ihtirasının, milliyetçilik kadar sosyalizmi de hatta laiklik kavramını da birer baskı aracı haline getirdiğini görmek için filozof, tarihçi ya da siyaset bilimci olmak gerekmiyor üstelik. Biraz geçmişten ve günümüzden haberdar olmak yeterli… Demokrasi söylemlerinin işgal ve savaş gerekçesi olarak dünyaya yutturulduğu günleri yaşayarak gördük. Belki çok kimse inanmadı ama devletler planlarını yürüttüler. Küresel hâkimiyet projesi için, demokrasiyi kullanarak, toplumlar üzerinde baskı kurmayı başardılar. Ve… Gerekçeleri asla milliyetçilik olmadı. Dolayısıyla asıl tartışılması gereken konu ideolojiler, siyasi sistem ve yöntemler değil insanlık bilincinde yaşanan kırılmalardır.

Modernleşmenin başlangıç safhasını hazırlayan düşüncelerin liderleri, aydınlanmanın sloganlarıydı. İnsanı yeniden tanımlayan fikirler… Dünyayı bambaşka bir çağa taşıdı. Ancak onca değişimin açtığı yolda ilerlerken insanoğlu, Cengiz’e, İskender’e rahmet okutan, geçmiş asırların zalim monarklarını kat kat aşan zulüm örnekleri sergiledi. Ne yazık ki hala bitmiş değil. Fakat günümüzde milliyetçi söylemin hız kazanmış olması gibi aydınların milliyetçiliği çok tartışır hale gelmesi gibi insan hakları kavramı da hak temelli mücadeleler de zihinlerimizde ve dilimizde çok yer işgal ediyor. Böylesi bir paralellik, modern ötesine taşınacak değerlerin yeniden tanımlanmakta olduğunun bir göstergesi sayılabilir. Modernitenin ürettiği kavramları, kusurlarını ayıklayıp, dönüştürerek yeni bir çağda, insanlığın hizmetine sunmak imkânı veren günler. Milliyetçilerin de kendilerini sorgulaması için elverişli bir dönem. İnsanı önceleyen, özgürlükçü politikaların üretildiği bir milliyetçilik anlayışı pek ala mümkün. Serbest tartışma ortamıyla milliyetçi aydınlar, toplumumuzdaki o gizli cevheri açığa çıkarmayı başardıkları takdirde, farklı soy ve kültürleri ötelemeyen, her din ve dile en az kendisi kadar özgürlük hakkı tanıyan, geleceğin milliyetçilik anlayışını üretebilirler. Türkiye’de var olan milliyetçi hassasiyet ve fikirlerle Müslümanlık arasındaki o çok merak edilen ilişki de belki muhtemel tartışmalar sırasında izah edilip, bir tanıma kavuşabilir.

… Bu makale ilginizi çektiyse…

Türk milliyetçiliği birleştirir mi yoksa parçalar mı?

 İllâ ki bir tutkal/çimento mu gerekiyor? Milliyetçilik tutkalı adil ve müreffeh bir düzene alternatif olabilir mi? Adaletin, hukukun hâkim olmadığı ortamlarda Türklerin kardeşliği ne işe yarar? Belki de Türk Milliyetçiliği diğer milliyetçilikler gibi yok olmaya mahkûm bir söylem. Çünkü var olmak için “ötekine” ihtiyacı var. Ötekileştireceği bir grup bulamazsa kendi içinden “zayıf” bir zümreyi günah keçisi olarak seçiyor. Kürtler, Hıristiyanlar, Eşcinseller, solcular…150 sayfalık bu kitapta Türk Milliyetçiliğini sorguluyoruz. Müslüman ve milliyetçi olunabilir mi? Türkiye’ye faydaları ve zararları nelerdir? Milliyetçiliğin geçmişi ve geleceği, siyasete, barışa, adalete etkisiyle. Buradan indirin. 

 Türkiye’nin Ulus-Devlet Sorunu

Devlet gibi soğuk ve katı bir yapı bizimle olan ilişkisini hukuk yerine ırkımıza ya da inançlarımıza göre düzenleyebilir mi? GERÇEK hayatı son derecede dinamik ve renkli biz “insanların”. Birden fazla şehre, mahalleye, gruba, klübe, cemaate, etnik köke, şirkete, mesleğe, gelir grubuna ait olabiliriz ve bu aidiyet hayatımız boyunca değişebilir. Oysa devletimiz hâlâ başörtüsüyle uğraşıyor, kimi devlet memurları “ne mutlu Türk’üm” demeyenleri iç düşman ilân ediyor, Sünnî İslâm derslerini zorla herkese okutuyor… Bizim paramızla, bizim iyiliğimiz için(!) bize rağmen… Kürt sorunu, başörtüsü sorunu, Hıristiyan azınlıklar sorunu… Bizleri sadece “insan” olarak göremeyen devletimizin halkıyla bir sorunu var. Türkiye’nin “sorunlarının” kaynağı sakın ulus-devlet modeli olmasın? 80 sayfalık bu kitap Kurtuluş savaşı’ndan sonra Türkiye’ye giydirilmiş olan deli gömleğine işaret ediyor.  Ne mutlu “insanım” diyene! Kitabı buradan indirin.

Ermeniler ve Türkler

Ermeni kimliği var oldukça 1923 model Türk kimliği bozuk bir makine gibi gıcırdamaya devam edecek. […] Neden bize bu kadar benziyorlar? Pastırması, sucuğu, yaprak dolması, müziğiyle, gelenekleri, ailelerine bağlı oluşlarıyla bir de Türk’ten daha fazla Türk mü onlar? Yoksa bu mu bizi sinir eden? […] Artık Anadolu insanının %100 safkan Türk olmadığını, tersine bütün bu etnik unsurların karışımı ve mirasçısı olduğunu idrak etme vakti gelmedi mi? Artık TEK BİR “BİZ” olduğunu, atalarımızın bir kısmının Kürt, diğer bir kısmının Rum, Gürcü, Arap, hatta ve hatta Ermeni olduğunu idrak etmemiz gerekmiyor mu? Buradan indirin.