Kafka’dan Aronofsky’ye Bireyin Dönüşümü

Aronofsky’nin son çalışması Black Swan, “Kuğu Gölü Balesi”ne dair ilginç bir film. İhtiras trajedisi gibi sunulan hikâyenin sonunda gerçeğin anlaşıldığı bir başkalaşım filmi: Kafka’nın Dönüşüm’ü gibi…
Sinema ve edebiyatta bu konuyu işleyen birçok hikâye görmek mümkündür: Dostoyevski’nin unutulmaz karakteri “Raskolnikov” ya da “Öteki”ndeki “kendinden uzaklaşma” hali, Dante’nin “yolculuğu”, Yunus’un bazı dizeleri, Orhan Pamuk’un “Beyaz Kale, Yeni Hayat, Kara Kitap”ları, Oğuz Atay’ın “Hikmet Benol ve Turgut Özben”li romanları buna örnek gösterilebilir. Sinemadaysa ilk akla gelenler “Fight Club, Matrix, El Maquinista, İnception, Shutter Island, Black Swan” gibi kayganlaşmış gerçeklik çeşitlemeleridir diyebiliriz.
Peki, bu konunun sanatçıları cezbetme gerekçesi nedir?
Bunu anlamak için bu eserlerin ortak noktasını bulmak gerekir. İlk bakışta “bu ortak nokta başkalaşma halidir” demek mümkünse de daha derinde okuyucunun / seyircinin kaçma arzusu dikkat çeker. Esasen bu eserlerin hepsi, “kendini temsil eden birey”lerden bahsetmektedir ve “dönüşüm” de bu temsiliyetten kaçmayı ifade eder. Kendini temsil etmek, kendisi olamamaktır; kendini gerçekleştirememek, sınırlandırılmak, engellenmektir. Yaşadığımız devir açısından bunun ne kadar yaygın bir “mesele” olduğuysa su götürmezdir…
Mesela Oğuz Atay’ın “Tehlikeli Oyunlar”ında Hikmet Benol, “Burada kendimi temsilen bulunuyorum.” diyerek bunu dile getirir. Yazarın Tutunamayanlar’dan sonra içinde bulunduğu sol gelenekle giderek artan çatışmalarından sonra yazdığı Tehlikeli Oyunlar, aydın yalnızlığıyla kendi gerçekliğinden kaçmak için varoşlara sığınan bir adamı anlatır. Kendisi olamayıp da kendini temsil ettiğini düşünmesinin sebebi, etrafını gerçekliği şüpheli kişilerin sarmış olmasıdır. (Albay Tambay gibi.) Kendisi dâhil herkes, birisinin -belki sadece yazarın- zihninin birer temsilcisidir. Bu yüzden onu terk eden karısını, sevgilisini ve tüm camiasını bırakıp “ben-ol”mak umuduyla “içine kapanmayı” tercih eder. Bir rüya parantezinde açılan romanda tüm karakterler, onun oyunlar oynayan bilinçaltının yansımaları gibidir. Rüyalar, anılar, hayaller ve sanrılar; birbirine kenetli olarak oyunlarla ifade bulurlar sürekli.  Sonunda da gerçekliği müphem bir ölümle tamamlanır hikâyesi…
Atay’ın sanat meselesi; her şeyin her şeye dönüştürüldüğü, gerçekliğin kaygan bir zeminde savrulup durduğu, iyinin, güzelin, doğrunun ortak bir değer olmaktan çıkıp şahsi birer teveccühe evrildiği “post-modern zamanlarda” yaşamakla doğrudan alakalıdır. İnsanın kendisi olabilmek için her şeyden kaçmaya zorlandığı bu çağda hiçbir şey; varoluşuyla yetinemez, “kendi halinde” kabul edilemezdir çünkü: Bir elbise, sadece bedeni saran bir elbise değil; aynı zamanda kişinin düşünce, inanç, zevk, yaşam tarzı, mali durum, siyasi tercih, hatta tutulan takım… gibi “benliğini” toptan temsil eden bir yığın şeyden birisidir. Yaşadığımız semt de, bindiğimiz araba da, evdeki koltuk takımı da, içtiğimiz sigara da…
* * *
Atay’dan önce bu meseleyi en kuvvetle ifade edense Kafka olmuştu. Gregor Samsa adlı adamın “bir sabah bunaltıcı düşlerden uyandığında” kendini böcek olarak bulmasıyla başlayan Dönüşüm, belki de bu yüzden dünya edebiyatının en güçlü, en sevilen, yönlendirici hikâyelerinden birisi olmayı başardı. Mahut dönüşüm, salt böcekleşme değil, bu süreçte özellikle ailesinin -ve çevresinin- ona karşı değişen tavırlarının başkalaşmasıydı. Bununla Gregor, -Benol’un aksine- belki de esas benliği üzerindeki oyunu bozar bilmeden. Bu sayede sanayi toplumunun başlangıcında bir takım metalarla “kendi kendini temsil etmek” yerine; tüm yıkıcı, tahkir edici bakışlara rağmen kendine dönüşür, kendisi olur. Böylece “kendiliğin” ne olduğunu unutan insanlar tarafından da “böcek gibi” algılanır, tecrit edilir, dışlanır. Asıl metamorfoz başka yerde tahakkuk etmiştir yani…
Hal böyleyken, Dönüşüm’ün, özellikle modern edebiyatın anlatım biçimlenmesine olan katkısı bir yana; esas tesiri hayatın ana damarlarından beslenen yıkıcı bir hikâyeye sahip olmasıdır demek hata olmaz sanırım: Bu yalnızca Gregor’un değil, Hikmet’te de gördüğümüz gibi bizim de ıstırabımızdır.
Olimpos serüvenlerinden tasavvuf şiirine, Don Kişot’tan postmodernist “öteki”lere kadar sayısız öykü, insanın başka bir şeye dönüşmesini sayısız surette işlemiştir. Bu yolla nice anlatıcı; “değişim” ilkesinden hareketle, sanatın en doğal menzillerinden olan “özdeşleşme”ye, -ve oradan- katharsise dayanır. Çünkü her eser, malumdur ki sadece üreticinin alev almış şafağı değil aynı zamanda okuyucunun/seyircinin günlerinden bir güne denk gelmektedir…
* * *
Onca eserin içinde Black Swan’ın önemi de burada ortaya çıkmaktadır:  Kafka’nın başardığını başarmış ve diğerlerinin vermek istediklerini güncel, net ve özet bir dille vermeyi başarmıştır yönetmen. -Dücane Cündioğlu’nun çok güzel yakaladığı gibi- Aronofsky, seyirciyi filmin henüz başında ters köşeye yatırmış ve sürekli seyirciyle farklı kulvarlarda koşup finalde ona yanlış yolu izlediğini söyleyivermiştir. Böylece -kötü okumalarda- bir ihtiras hikâyesi olarak algılanan bu öykünün kabuğunu kaldırınca karşımıza çıkan gerçeklik dalgalanmaları, insanın başkalaşma haliyle sokulduğu bir fırtınaya dönüştürülmüştür.
Filmin kahramanı Nina için “mükemmellik,” disiplinle ve çok çalışarak ulaşılabilecek bir arzudur. (Yani kötü okumaların hatası buradadır: Filmde ihtiras, odak bir anlatımın konusu değildir, sadece esas anlatımın bir vasıtasıdır.) Gerçek diye sunulanın arkasındaki gerçeklikse mükemmellik vurgusudur. Nina, bu fırtınada ilerlerken başta üst-egonun olmak üzere birçok şeyin saldırısına maruz kalarak bir anti-tez girdabına sürüklenir. Başarıya çok yakın olmasına rağmen -hocasının sürekli vurguladığı gibi- durmaksızın kendini engellemeye çalışır. Çünkü başta annesinin ve sonra patronunun baskısı, hiç farkında olmadan onu ezip “bir ideal ben”e dönüştürmektedir. Üst-ego; annesinin dramıyla, patronuna (baba?) duyduğu yalancı aşkla, kırılan tırnağıyla, kanayan vücuduyla, gittikçe şiddetlenen sanrılarla ve hatta karmaşık cinsel fantezilerle onu sürekli aşağıya çekmeye, durdurmaya çalışır.
Nina her tesirle birlikte tedricen kontrolden çıkar ve nihayetinde yerini aldığı eski yıldız Beth’in “mükemmel” olmadığını itirafıyla bir başkasına dönüşmüşken (siyah kuğu olmuşken) beyaz kuğunun ölümüyle sıfırlanır…
 Siyahla beyazı birleştirerek “Kuğu Gölü Balesi”nin anlaşılması için de seyirciyi yönlendiren Aronofsky, özellikle son dört filmiyle, zavallı insanlığın “kendini temsil etme trajedisini” sanatının merkezine koymuştu zaten. Requiem for a Dream’de kendini yok etme yoluyla, The Fountain’de tarihsellik/mitoloji/bilimsellik görünümünde, The Wrestler’da bir kaybedenin hikâyesiyle ve Black Swan’da iyi-kötü sembolizasyonu çerçevesinde benliklerini eli sopalı üst-benliklere terk edenlerin dramlarını bir çini ustası gibi işledi beyaz perdeye.
Her biri bir başkası olmayı tercih eden yahut buna mecbur edilen, kendisine ancak kendisinin bir temsilcisi olabilecek kadar yaklaşabilen günümüz insanlarının özeti olan tüm ana karakterlerin dönüşümleri, Gregor Samsa’nın dönüşümünün özgün birer çeşitlemesi gibi durdu hep.
Başta Aronofsky olmak üzere modern roman ve onunla yaşıt sayılabilecek olan sinemanın parçalanmış benlik ve şuur hakkında konuşurken insanın bir başka “ben”e dönüşümü üstünde bu kadar incelikli durmasının sebebiyse söz konusu “meselenin” giderek şiddetli bir yaşamsal sorun haline gelmesidir galiba. Çünkü neredeyse hepimiz, tıpkı Hikmet Benol gibi “burada kendimizi temsilen bulunuyoruz.” Doğal olarak yaşamımızı da bizi temsil ettiğine inandığımız değerler ve semboller üzerinden yürütüp kendimizi de sadece bunlarla sınırlı olarak tanımlıyoruz.
Endüstrileşmenin başlangıcından beri muhtelif ideolojilerle tek tip insanı hedefleyen süreçlerin; bunu markalar, etiketler ve standartlarla neredeyse başarmak üzere olduğu düşünülürse bazı sanatçıların bunu “mesele” edinmesinin mahiyeti de anlaşılabilir galiba…