Kapitalizm Hakkında Efsaneler – 3

Sunuş: Bir önceki yazımızda Dr. Saka’nın kapitalizm hakkındaki efsanelerinin ilk üçünü tartıştık. Kapitalist sistem içindeki ‘zenginlik’ tanımlamasını yaptık. Dr. Saka’nın, kapitalist sistemde çalışan herkesin zengin olamayacağı söylemi üzerinde durduk. Bu söylemi savunan Karl Marx ve bu söylemin tersini iddia eden İbn Haldun’un düşüncelerinden yararlandık. Sonuç olarak da sistemlerin hiç birinin -örnek olarak İslam dinini verdik- zenginliği garanti edemeyeceğini söyledik.

Bu yazımızda, Dr. Saka’nın diğer efsaneleriyle devam edeceğiz. Konu bütünlüğü açısından bir arada ele alacağımız bu efsanelerde, kapitalizm tarafından aldatılmış olduğumuz ve Dr. Saka’nın da değinmiş olduğu ‘özgürlük’, ‘eşitlik’ ve ‘adalet’ konularını değerlendireceğiz.Önce efsaneler:

• Hepimiz aynı gemideyiz. Bu düşünce, yanlış aidiyet hissine sebep olur. Nasıl olur da başkan, senatorlar, bakanlar ve aileleri beleş zımbırtılardan yararlanırken, diğerleri bu erişime sahip olamaz? Politikacılar, idare meclisindekiler ücretsiz araçlar, eşyalar ve diğer müsaade edilen şeyleri alabilirler. Ama öğretmenler ve diğer sivil hizmetkarlar böyle şeylerden asla yararlanamaz. Gerçek şu ki kendi başınasın ve başının çaresine bakmak zorundasın. Kendi hatalarının sonuçlarına katlanırsın,hadi geçtim bunu, ama bir de başındakilerin hataları sana fatura edilir.
• Kapitalizm özgürlük demektir. Madem öyle, niçin insanlar hala özgürlük için mücadele ediyor? Aslında 21. yy.daki  protestocuların çoğunluğu kapitalist ekonomi altındayken oluştu. Ne kadar insan bu sistem altında gerçekten özgür? Özgürlük, ama neyden?
• Seçim demokrasi demektir. Hayır, bu doğru değil. Aslında, seçimlerin modern şeklinin çoğu düzenbazlıktan başka birşey değil. Tabi ki, güvenilir bir kaç tane var. Elektronik sistem bile daha tehlikeli. Çünkü oy kullanan insanlar elde edilecek sonuç üzerinde hiçbir kontrole sahip değil. İnsanlar hangi adayı isteyeceklerine karar verebilirler. Ama, sonuçların güvenilirliği bilgisayar beyinlerinin sadakatine bağlı.
• Herkes devletin başı olma hakkına sahip. Hadi ya? 300 milyon nüfuslu bir ülkede, Birleşik Devletlerde; 200 yıl öncesinden beri Amerikalılar’ın kaç tanesi başkan olabilmeyi becerdi? Kalan Amerikalılar’ın kaçı hayatları boyunca başkan olabilecekler? 150 milyon Nijerli’nin kaçı bir gün Cumhuriyetin başında olacağından emin? Ama kapitalizm insanları potansiyel başkan oldukları illüzyonuyla yanıltıyor. Gerçek şu ki, herkesin olan şans aslında hiç kimsenin.
• Seçilen politikacılar insanları temsil ediyor. Eğer öyley olsaydı, Yunanistan’da, Birleşik Devletler’de, İngiltere’de veya Fransa’da protestolara gerek olmazdı. Çünkü muhatap alınan, insanlar olurdu. Bundan dolayı da seçilmiş politikacılar, insanların istediğini yaparlardı. Politikacılardan bir konuda karar vermesi beklendi diyelim. Seçilmişi desteklemeyen kesime ne olacak? Bunu nasıl telafi edersiniz? Gerçeklikte, seçilmiş politikacılar diktatörlerden başka birşey değildirler. Kitleleri idare ederler.  
• Partilerin değişimi, değişim için oy kullanmakla aynı şeydir. Kapitalizm sistemi içinde, çoğunlukla iki ana siyasi parti vardır. Gerçek şu ki, madalyonun iki yüzü gibidirler. Tek farkları ideolojilerindedir. İkisinin de liderleri, aynı kukla oynatıcısından aldıkları talimatlara göre hareket eden kuklalardır. Hangi parti iktidarda olursa olsun, insanların hep bir önceki yönetimin daha iyi olduğunu düşünmelerinin sebebi de budur.

Bu makalede ‘elit teori’ ve bu teoriye katkıda bulunmuş olan Paretto, Mosca ve Mills’den yararlanacağız. Bu düşünürlerin, Dr. Saka ile kesişen noktalarını açıklayıp, bu konu üzerine tartışacağız.

Öncelikle ‘elit teori’ nedir, bununla başlamak istiyorum. Arif Keskin’in ifadeleriyle ‘Seçkinler teorisinin başlangıcı kimine göre Platon kimine göre ise Makyavelli olarak görünse de aslında bu tartışma sosyal bilimlerin gündemine Pareto ve Mosca ile gelmiştir. Bu tartışmanın beşiği İtalya olmuştur […].’ Elit teoride tartışılan temel soru her zaman çoğunluğun azınlık bir grup tarafından idare edilmesinin sebebidir. Bu soruya aranan cevap elit teoriyi oluşturmuştur. Keskin; ‘Pareto, tarihi seçkinlerin yükselişi ve düşüşü olarak görmekte ve aslında amacı bu yükseliş ve düşüşün yasasını keşfetmektir.’ der. Burada, Paretto’nun tarihi seçkinler arasında bir sirkülasyonla açıkladığı görülebilir. Bu konuyla ilgili, Paretto, elitler için ‘tilki’ ve ‘aslan’ benzetmesini yapar. Tilkiler, gücü üretmeyi bilmezler ama kurnazlıklarıyla var olan gücü nasıl kullanacaklarını bilirler. Aslanlar ise, gücü üretmeyi bilirler fakat onu nasıl kullanacaklarını bilmezler. Bir başka deyişle, aslanlar sırf güce ve zorbalığa dayanırken, tilkiler ikna yolunu kullanılırlar. Bu idare yöntemleri de dönemim ihtiyacına göre dönüşümlü olarak başa geçer. Yani Dr. Saka’nın ‘değişim için oy kullanmak’ efsanesine itirazı, Paretto’nun bu benzetmesiyle açıklanmış olur. Çünkü ne kadar değişim yaptığını zannedersen zannet, ancak, gücün bir elit grubu tarafından uygulanıuş biçimini değiştirirsin. Paretto ve Dr. Saka’nın ortak görüşünün olduğu nokta burası. İkisinin hemfikir olduğu bir diğer nokta ise; ‘hepimiz aynı gemideyiz’ efsanesine olan itirazları. Dr. Saka, başkalrının hatalarının da bize fatura edildiğinden bahsetmiş. Tam da bu noktada, Paretto; ‘Tarih aslında seçkinlerin arasında yer değiştirme ve çatışma olsa da bu olgu kendini dinsel, mezhepsel ve ideolojik biçimlerde göstermektedir.’ der. Keskin’in açıklamalarıyla bunu daha iyi anlaıyoruz. İnsanlar bir din uğruna öldüklerini zannederler. Ancak, bu seçkinlerin ideolojileri ve çıkarları doğrultusunda bir ölümdür. Ki bu çekişme sonucu galip gelen taraf, elit sirkülasyonundaki yeni azınlık gruba işaret eder. Bu düşünce de, Marx’ın ‘yanlış bilinç’ (false consciousness) diye adlandırıdğı ‘yanlış aidiyet’ hissine sebep olur. Dr. Saka’nın deyimiyle, ‘aynı gemide olduğumuz’ hissine kapılmaya sebep olur. Sanırım bu cümleler, Dr. Saka’nın itiraz ettiği ‘herkes develetin başı olma hakkına sahip’ efsanesine de bir açıklama.

Mills’in elit teoriye yapmış olduğu katkıda Paretto ve Mosca’dan ayrıldığı noktalar vardır. Mills seçkinleri daha çok kurumsal düzeyde ele alır ve demokrasinin -şu an var olmasa da- gerçekleşeceğine inanır. Mills, Dr. Saka’nın da itiraz ettiği gibi ‘seçilen politikacılar insanları temsil ediyor’ efsanesine karşı çıkar. ABD’deki yönetimin; ordu, askeri endüstri ve hükümet üçlüsü tarafından organize edildiğini ve halkın dışlandığını söyler. Egemenliğin demokratik bir idare sisteminde olması gerektiği gibi halka ait olmadığını iddia eder. Ve halkın tüketim gibi zırvalıklarla oyalandığını varsayar. Dr. Saka’nın itirazının bir sebebi de Mills’in söylediği gibi halkı dışlayan bir sistemin halkı temsil etme ihitmalinin olmayışı.

Diğer bir efsane olan ‘seçim, demokrasi demektir’ ifadesine itirazında, Dr. Saka; ‘Elektronik sistem bile daha tehlikeli. Çünkü oy kullanan insanlar elde edilecek sonuç üzerinde hiçbir kontrole sahip değil.’ diyor. Bütün suçu modern çağın elektronik ürünlerine yıkmak biraz haksızlık bence. Çünkü, tarihimizde ‘demokrasi bayramı’ veya ‘beyaz ihitilal’ olarak adlandırılması önerilen 14 Mayıs seçimlerinin sonucu, Şerif Demir’in ifadeleriyle, 27 Mayıs’ın sebeplerinin oluşumuna kaynaklık eder. Demir: ‘Seçim sonuçlarının belirmesiyle birlikte asker arasında bazı güçler, durumdan vazife çıkararak harekete geçtiler. 14 Mayıs gece yarısı I. Ordu komutanı Çankaya’ya çıkarak seçimlere hile karıştırıldığı iddiasına sığınarak DP iktidarını engellemeyi teklif eder, fakat Cumhurbaşkanı İnönü, askerin bu önerisine sıcak bakmaz. Haber DP’li yöneticilerin de kulağına gider ve on yıl sürecek bir endişe ortaya çıktı. Siyasetimizde asker faktörü ilk kez bu kadar önemli oluyor, ilk kez bu şekilde kendisini gösteriyordu.’ Demir’in ifadelerine bakarak, Dr. Saka’nın aksine, sonuçların üzerinde insanların kontrole sahip olması da aslında demokrasiyi güçlendirir bir faktör değil diyebiliriz. Bir başka deyişle, şu an -en azından Dr. Saka için- teknolojik beyinler demokrasi için nasıl tehdit oluşturuyorsa, aynı potansiyele insanların beyinleri de sahip.

Sıra efsaneler içinde sona bırakmış olduğum ‘kapitalizm, özgürlük demektir’ ifadesinde. Sona bırakışımın sebebi, bu efsaneyi elit teoriden ziyade, ‘özgürlük’ kavramı üzerinden tartşmak istemem. Tarihin Sonu ve Son İnsan kitabının yazarı Francis Fukuyama, özgürlüğü şöyle tanımlar: ‘İnsanın özgürlüğü ancak insan […] kendisi için yeni bir benlik yaratmaya yetenekli olduğu yerde yükselir. İnsanın kendisini yaratma sürecinin başlangıç noktası, salt saygınlık uğruna ölümüne mücadeledir’. Fukuyama, kitabında, kapitalizmin kaçınılmaz bir son olduğu ve bu sistem çerçevesinde, -nihayetinde herkesin dahil olacağını öngördüğü- sınıflar arasındaki mücadele sonucunda insanın kazanacağı benlikten bahseder. İşte bu benliği kazanan ‘hayatta kalan güçlü’ özgürdür Fukuyama’ya göre. Fakat bu hayatta kalan güçlünün özgürlüğü, ezilen güçsüzün özgürlüğünün kaybolması demektir. Dr. Saka’nın kapitalizmin getir(me)diği özgürlüğe itirazı bundandır. Bu konuda, Mustafa Akyol’un çok açıklayıcı bulduğum bir tespiti var. Akyol, özgürlüğü ‘içsel’ ve ‘dışsal’ olarak ele alır. İçsel özgürlük tanımına müslümanlığı örnek verir ve İbn-i Arabi’yi kaynak gösterir: ‘Hürriyet, insanın sadece Allah’a kul olması ve O’ndan başka her şeyden hür olması demektir.’ Bu özgürlüğün gönüllü bir çabayla, dayatma olmaksızın elde edildiğini vurgular. Ancak sadece Allah’a kul olarak içsel özgürlüğüne kavuşmuş birinin hapiste çürüyor olabileceğini ve bunun da siyasi ve toplumsal açıdan yani ‘dışsal’ olarak özgürlük olmadığını söyler. Dr. Saka’nın kapitalizmin özgürlüğe karşı olduğu görüşü de bu içsel ve dışsal özgürlük planınında değerlendirilebilir.

Dr. Saka’nın durmaksızın itiraz ettiği bu idareci kadro olan seçkinler, gerçekten hep kötü müdürler? Kullandığımız oylarla başımıza gelen idareciler aslında bizim özgürlüğümüzü sınırlamaktan başka bir şey yapmıyor mu? Dr. Saka’nın ‘evet’ cevabını verdiği bu sorular sonucu ürettiği çözüm sosyalist bir rejimdir, ki bu konuya asıl meseleyi dağıtmaması için hiç girmeyeceğim. Benim bu sorulara cevabım ‘hayır’dır. Delilim de örneklendirerek anlatacağım en güzel idarecilerden biri Ömer bin Abdülaziz’dir. Hani çoğumuzun bildiği, devrinde, zekat verecek kimseyi bulamadıkları idareci. Latif Erdoğan, kitabında şöyle bir rivayete yer verir: ‘Gelecek senenin zekatı verilen öyle kimseler vardı ki, sahip oldukları deveden kendilerine zekat düşüyordu.’ Bu ekonomik boyutuyla anlatılan refah, zenginlik. Fakat, ekonomisi iyi olduğu halde, kendisini ‘özgür’ hissetmeyen kimselerin yaşadığı şehirler, ülkeler var. Bu ülkelerde, kendileri bu özgürlüğe erişmek için nice yolsuzluk yaparken, başlarındakinin de aynısını yapmalarından dolayı ‘seçkinleri’ kınayanlar var. Durumlarına sebep olarak idari kadroyu gösterenler var. Ancak, Hz. Muhammed’in ‘Siz nasıl olursanız, başınızdaki idareciler de öyle olur’ diye bir sözü vardır. İşte Ömer bin Abdülaziz devrinin, böyle refah içinde oluşunda ekonomik faktörler dışında bahsetmedilmesi gereken başka sebepleri var. Halk öyle hakkaniyetli ve hak-hukuk konusunda o kadar dikkatli ki Ömer bin Abdülaziz de bu konularda hassasiyet içinde. Erdoğan kitabında bir rivayete yer verir yine: “Hazineden halifeye gösterilmek üzere, çıkarılan misk yanına getirilince, burnunu kapadı. Sebebini soranlara, ‘Hakkım olmayan bir kokuyu koklamaktan, Allah’a sığınırım’ dedi.” İşte özgürlük kapsamımda sadece hakkı olanı varsayan bir idarecinin halkına sağlamış olduğu özgürlük alanı. Erdoğan, ideal bir idare sisteminin reçetesini verir: ‘Sadece devletçiliğin esas alındığı yerde fertlerin hakkı gaspedilir. Ancak üst kademede bulunan bir kaç kişi mesut ve bahtiyar, onların dışında devleti meydana getiren diğer uzuvlar mefluç ve perişan olur. Sadece fertlerin esas alındığı sistemde de devlet mefluç hale gelir. Zira böyle bir toplumda netice itibariyle adem-i merkeziyetçiliğe gidildiğinden devlet, uzuvları birbirinden koparılmış bünyeden farksızdır. Halbuki ideal bir devletin hem meliki hem de maliki olmalıdır ki, hem idare eden hem de idare edilenlere gereken haklar ancak bu devletçilik anlayışıyla verilebilir.’

Hangimiz, halis bir niyetle idarecimizi seçiyoruz, ya da hangi idareci bir malikinin olduğu zihniyetinde (sözüm herkese değil)? Umumi bir alanda, kendi çıkarları adına hareket hakkını sarf edenler maksatlarının aksiyle tokat yemektedirler. O manevi enerjinin yokluğu hissedilmekte. Machiavellivari etiğin ve siyasetin ayrı vadilerde olduğu idarecilik anlayışı içindeyiz. Ne yazık ki bakışlar bu pozitivist perdeyle kapatılmış. Model alınabilecek örnekler yanlış yerlerde aranıyor ve doğal olarak bulunamıyor ve kaş yapalım derken nice gözlerden olunuyor.

Bir sonraki ve bu yazı dizimizin sonu alan yazımızda, Dr. Saka’nın kapitalizmin bittiğini ele aldığı son efsanesini ve yerine konulmasını öngördüğü sistem şeklini ele alacağız.   

Kaynakça:

Akyol, Mustafa. ‘İslam ve Özgürlük: Var mı Bir Sorun?’ Star Gazetesi, 10 Mayıs 2010.

Demir, Şerif. ‘14 Mayıs 1950 Beyaz İhtilal ve Demokrasi Bayramı’ Zaman Gazetesi, 14 Mayıs 2012.

Erdoğan, Latif. Ömer b. Abdülaziz. İzmir: Işık Yayınları, 2000.

Fukuyama, Francis. Tarhin Sonu ve Son İnsan.Çeviri: Zülfü Dicleli. İstanbul: Profil, 2011.

Keskin, Arif. ‘Tarih Seçkinler Mezarlığıdır: Elit Sosyolojisi Üzerine’. www.gunaskam.com/tr/index.php?option=com_content&task=view&id=292&Itemid=41

… Bu konuda okumak için…