Kötülüğün Sıradanlığı: Adolf Eichman ve Raci Tetik

Yalnızca yasaların gereğini ve Führer’in emirlerini yerine getirdiğini sürekli vurgulayan Eichmann yasalara bağlı bir vatandaş olduğunu düşünmüştür. Yasalar çerçevesinde kalmaya her zaman çok dikkat eden sanık bir süre sonra körü körüne itaatini ‘‘ölü yıkayıcının elindeki ölü gibi itaatkar olma’’ya benzetmiştir. Yahudi sorununu nihai çözümle noktalayan emirler gelince Eichmann’ı teselli eden düşünceler, ‘kendi fillerinin efendisi olmadığı’ ve ‘hiçbir şeyi değiştiremeyeceği’dir.

 Olaylara bakışı değişen Eichmann’a göre; olan olmuştu, bunları inkar etmeye niyeti yoktu; dahası, “yeryüzündeki bütün antisemitlere ibret olsun diye, herkesin gözü önünde kendini asmayı” teklif etmişti. Ama bu sözleri, yaptıklarından pişmanlık duyduğu anlamına gelmiyordu: “Pişmanlık küçük çocuklara mahsustur.”(aynen böyle!) diyordu.(s.35) Hazır kendini asma mevzuu açılmışken tarihimizin Eichman’dan eksik kalır yanı olmayan müstesna şahsı Kenan Evren’in şu cümlesi de kulaklarımızda yankı buluyor: “Yargılanırsam kendimi asarım!”

Mamak Zindanı’nın Eichmann’ı

Arendt’in kitabını okuyunca, TBMM Darbeleri Araştırma Komisyonu temsilcilerinin bir süre önce Mamak Zindanı’nın nam-ı meşhur komutanı Raci Tetik ile görüşmesinin[1] sonuçlarını hatırladım. O an kafamda çakan şimşekler tarihimizin karanlık günlerinde ne çok Eichman’ın var olduğuydu.

Zira Tetik’in de hiç pişman olmadığını görüşme sonrası komisyon üyelerinden Atilla Kart’ın açıklamalarında görmek mümkündü: “En küçük bir pişmanlık hatta üzüntü emaresi bile göstermeyen bir tavrı var. Bütün o işkenceleri, oradaki baskıları da ‘Bunlar bizim, benim disiplin anlayışım, yönetmeliklerin ve üstlerimizin talimatı’ şeklinde değerlendirdi. İşine gelmeyen noktalarda hatırlamıyor. Esas itibariyle 31 bin insan geçmiş oradan. Bunlardan sadece 4 bini ceza almış diğerleri hepsi beraat etmiş. ’Bu konuda herhangi bir üzüntünüz, bir pişmanlığınız var mı’ sorusuna ‘hayır’ diye cevap verdi.”

Bizzat mezkur şahıs tarafından işkence gören Sırrı Süreyya Önder ile Tetik arasında yaşanan diyalog da durumun vahametini görmek açısından önemli:

– Tetik: Geleceksiniz diye 15 gündür psikoterapi yapıyorlar. Östrojen verdiler, kadın gibiyim şimdi.. ‘O kılıksız olan Apo’nun partisinden. Ona dikkat et, seni çok sıkıştıracak. Sinirlenme’ dediler. Bıyığından da belli, bak diğerlerine hepsi adam gibi. 

– Önder: Burası Mamak değil haddini bil, terbiyeli olmaya davet ediyorum, karşında halkın temsilcisi var.
– Tetik: Kusura bakma, gerçi mert birine de benziyorsun…
– Önder: Soruşturmada ne hüküm verilir bilmem ama bu hakaretin için seni mahkemeye vereceğim. İşe buradan başlayabiliriz. Siz de İlhan Erdost ve Mustafa Yalçın’ın katledilmesini anlatmakla başlayabilirsiniz….

Önder daha sonra yazdığı yazıda[2] Tetik’i anlatırken şu ifadeleri kullanıyordu;

Raci Tetik, kendisini dinlememiz için hazırlanan salona girdiğinde o heybeti gitmiş, koltuk değnekleriyle ayakta zor duran bir canlıya dönüşmüştü. Kulakları da ağır işitiyordu.

 Ne yaptıysa yönetmeliklere uygun olarak yaptığını söyledi. Üstelik daha ileri giderek evladı bile olsa aynı şeyleri yapmakta tereddüt etmeyeceğini söyledi. Kıbrıs savaşında görev yapıp yapmadığını sordum, “Yaptım” dedi… Kimseyi öldürüp öldürmediğini sorduğumda “Ben niye öldüreyim, emrimin altında bir sürü asker vardı, komutan sevk ve idare eder” dedi. Bize Mamak’ta böyle anlatmazdı oysa…

Bir ara gözleri daldı ve anasını, babasını, kardeşciğini Erzincan depreminde kaybettiğini ve devletin kendisini önce Darüşşafaka’ya, sonra da askeri okula aldığını anlattı. Bu yüzden sağcı-solcu demeden devlete karşı gelen herkesi disipline sokmak istediğini söyledi. Tek ‘insani’ an da bundan ibaretti…  Ben baktım, deprem ve yetimlikten başka hiçbir insanilik göremedim…

 Bütün bunlardan bir üzüntü yaşayıp yaşamadığını sordum. “Asla!” dedi.

 Eichmann’da gördüğümüz suçluluk psikolojisinin aynını bu konuşmalardan çıkarsamak mümkün. Zira tıpkı Eichmann’ın mahkeme sonlarına doğru tavrının değişmesini karmakarışık bir ruh haliyle de olsa bu vakada da ayan beyan görebiliyoruz. Raci Tetik, 11 Eylül 1988 tarihinde Milliyet gazetesinde yer alan röportajında “Ben bir işkenceciyim, beni pohpohlayarak kullandılar” deyip ve şu ifadeleri kullanmıştı: “Geldiğimde görev yapılmıyordu. Başa geçtim, örnek oldum. Talimatnameleri, kanunları uygulamaya başladım. Ama orası cezaeviydi. Hastane, okul, aşk gemisi veya yat kulübü değildi.”

Soykırım ve işkence, fikirsizlikle geçiştirilemez!

Arendt’e göre Eichmann bir canavar değildi, ‘‘sadece ne yaptığını hiç fark etmemişti’’ Onun,  dönemin baş suçlularından biri haline gelmesine neden olan, ‘fikirsizlik’ten başka bir şey değildi. Fakat fikirsiz olmak tamiri mümkün olmayan felaketlere yol açtı. Nitekim Yahudilerin uğradığı bu kırım sadece fikirsizlikle geçiştirilemezdi. Tetik örneğindeki gibi sadece emir komuta zincirinin gereklerini yerine getirmekle de açıklanamazdı. Eichmann da kendisini ‘‘Bu suçları ben değil, içinde yer aldığım düzen ve koşullar gerçekleştirmiştir’’ şeklinde savunmuştur.

 Hannah Arendt, ‘itaat’ sözcüğünü özgürlükle, hatta onurla ilişkilendirse de, adaletin tesisinde itaatin rolünün olmadığını da defaatle belirtmektedir. Arendt felsefesine siyaset kavramı için özgürlük olgusu hayati önem taşımakta ve siyasetin olmazsa olmazıdır. Zira ona göre özgürlük olmadan adalet olmaz.

Mezkur sanık ‘‘Biz yapmasak başkası yapacaktı’’ ‘‘Emirleri ve yasaları uygulamaktan başka yapılacak bir şey yoktu.’’ ifadeleriyle kendini savunsa da Arendt, emirleri yerine getirdiğini söyleyerek masumiyet zırhına bürünemeyeceğini ifade eder. Tam bu bağlamda kötülük ve fikirsizlik birbirleriyle iç içe geçmiştir. Körü körüne bir inanca bağlılığın adalete engel olacağını belirten Arendt, adaletin insan onurunu korumakla mükellef olduğunu, bunun da ancak özgürlükle sağlanacağını ifade eder.

Tetik’in sistem aygıtına ibadet edercesine uyguladığı işkenceler itaat ve fikirsizlik bağlamında görmezden gelineceği anlamına gelmeyecektir. İtaati ve fikirsiz olması da onu bağışlamaya sebep değildir. Yapılan bu adaletsizlik insan onurunu zedelemiştir ve karşılık bulması elzemdir. Acaba hala mı yaptıklarının farkında değiller?