Sebep-Sonuç / Nedensellik / İlliyet / Causality / العلاقة السببية
By my on Kas 6, 2013 in Akıl, Bilim, bilimcilik, Derin Lügat, illiyet, Pozitivizm
Sebepler çıldırmamıza engel olmak için gerekli vehimler, illüzyonlardır. Sebeplerin kudreti yoktur ve sonuçları ihtiva etmezler. Aynı anda ya da peşpeşe gerçekleşen (iktiran, fr. ing. concomitance) olaylara bakarak aralarında fikrî bir bağ kuran insandır. Bu bağı kurarken 5 duyusunu ve tümevarım yöntemini kullanır. Oysa hisler aldatılabilir; bilimsel “kanunlar” güncellenebilir. Matematikçi ve epistemolog Bertrand Russell‘ın örneğindeki gibi:
”…Mantıklı hindi çiftliğe varır varmaz her sabah saat 9′da yem verildiğini fark etti. Ama iyi bir tümevarımcı olduğu için hemen bir sonuca varmak istemedi. Bekledi ve her gün tekrar tekrar gözlemledi. Bu gözlemlerini değişik koşullarda tekrar etti: Çarşambaları, perşembeleri, sıcak ve soğuk günler, yağmurlu ve yağmursuz günler. Her gün yeni bir gözlem ekledi ve sonunda bir sonuç çıkardı: “Her sabah saat 9′da yemek veriliyor bana”. Fakat bir yılbaşı günü kural bozuldu: Mantıklı hindi saat 9′da yemini beklerken boynu kesildi….”
Zihnimizde kurduğumuz nedensellik ilişkisi bilim ilerledikçe mükemmelleşir yahut terk edilip başka kurallarla ikame edilir. (Bkz. Newton fiziği ve Kuantum teorisi) Biz yerçekimini bilmeden önce de yere düşüyorduk. Fizik kurallarını öğrenmek için elektronlar ve protonlar hangi okula gittiler?
Bilimsel kuralların kendisi kudret sahibi olamaz. Bir devlet hırsızlığı yasaklasa bile bu kanun kendi kendini tatbik edemez. Ancak polis, hakim, hapis gibi cebr uygulayacak kudretli kişi/kurum varsa kanun uygulanır. Bediüzzaman Hazretleri bunun için misdar ve masdar temsilini verir. Misdar (cetvel) çizginin düzgün çizilmesi için gerekli olan alet, bilimin kanunlarına benzer. Masdar ise bir şeyin sudur ettiği, çıktığı yerdir. Misdar kaderi temsil eder, masdar ise kudreti. Hiç cetvel çizginin kaynağı olabilir mi?
“Esbab-ı zahiriyeyi perestiş edenleri aldatan; iki şeyin beraber gelmesi veya bulunmasıdır ki, “iktiran” tabir edilir, birbirine illet zannetmeleridir. Hem bir şeyin ademi, bir nimetin madum olmasına illet olduğundan, tevehhüm eder ki: O şeyin vücudu dahi, o nimetin vücuduna illettir.” (Lem’alar)
Aslında nedensellik mevhumu (=kavramı) tek vehim değildir. Benlik algısı, determinizm, aynı kalma hissi gibi bir çok fikrî mekanizma yürürlüktedir. Bunların birbiriyle eklemlenmesini en güzel özetleyen metinlerden biri ise David Hume’un yazdığı A Treatise of Human Nature olsa gerek :
“… Bu parça parça algıları sentezleyerek bir aynılık (sameness) oluşturuyoruz zihnimizde. Bütün yaptığımız benzerlik ve illiyetten istifade etmek. Benlik sadece hissedilen (feeling) ama 5 duyu ile algılanmayan bir şey. Netice olarak Benlik sözlerle ifade edilen zihni bir oluşum, bir ilişkidir. Bellek, kimliği (identity) üretmez, keşfeder. […] İlliyet (causality) yani sebep-sonuç ilişkileri, determinizm ve kimlik insanların hayata tahammül etmek için ihtiyaç duyduğu vehimlerdir (illusions). Dil katılığı sebebiyle Varlık’ın değişimine rağmen aynı kalan hakikî Ben’i anlamaya engeldir …”
Son söz olarak ünlü fizikçi Ernst Mach’ın şu sözlerine bakalım; Ben’lik ve nedensellik arasındaki eklemlenmeye dikkat edin:
“… Nesneyi içinde bulunduğu hareketli ortamdan ayrı düşündüğümüzde ne oluyor? Gerçekte bize daha tutarlı ya da kalıcı gelen bazı hislerimizi sel gibi akıp giden diğerlerinin arasından çekip alıyoruz. […] Varsayalım ki tabiat benzer koşullarda benzer olayları üretebilsin. Bu benzer koşulları nasıl bulacağımızı bilemeyiz. Tabiat tektir, eşsizdir. Olaylar arasındaki benzerlikler bizim tasavvurumuzdan kaynaklanmaktadır …” (Die ökonomische Natur der physikalischen Forschung, 1882)
Tavsiye okuma
Makale
- Tümevarım, Nedensellik ilkesi ve Bilim’in Putlaşma sebepleri
- Şans, Kader, Özgür İrade ve Zaman(3)
- Korku matkabı zekâ duvarını deler mi?
- Şerhu Esmâillâhi’l-Hüsnâ (Sadreddin Konevî Hazretleri)
Sitede yayınlanmış kitap alıntıları
E-kitap
Kitap
- Tehâfüt el-Felâsife (Gazzâlî Hazretleri)
- Quantum Reality, Relativistic Causality, and Closing the Epistemic Circle: Essays in Honour of Abner Shimony (The Western Ontario Series in Philosophy of Science)
- Approaches to Epistemology through Causality (Jude Anderson)
- Causality and Modern Science (Mario Bunge)
- Causality: Models, Reasoning, and Inference (Judea Pearl)
- Theories of Causality: From Antiquity to the Present (John Losee)
- Fiziksel Realite Meselesine Giriş (Prof.Dr. Ahmed Yüksel Özemre)
- Kur’an-ı Kerim ve Tabiat ilimleri (Prof.Dr. Ahmed Yüksel Özemre)
- Bilimin Öteki Yüzü (Dr.Yamina B. Mermer- Metin Karabaşoğlu – Senai Demirci)
- Bilimin Marifetullah Boyutları (Dr.Yamina B. Mermer)
- A Treatise of Human Nature (İnsanın Doğası Üzerine Bir İnceleme David Hume)
- An Enquiry Concerning Human Understanding (İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Soruşturma- David Hume)
23 Trackback(s)